Chúng ta đều biết cảm giác bị thương – gãy chân, trầy xước, một vết cắt sâu – và ta biết cơ thể sẽ tự chữa lành theo thời gian. Nhưng tổn thương trong tâm hồn thì sao? Chúng không dễ nhìn thấy, không dễ chạm vào, và cũng chẳng có thuốc bôi nào có thể làm dịu. Rối loạn sau sang chấn (Post-Traumatic Stress Disorder – PTSD) là một trong những minh chứng rõ ràng nhất cho điều đó: nỗi đau vô hình nhưng có thật, sâu sắc, dai dẳng, và đôi khi đánh gục cả những người mạnh mẽ nhất.
Sang chấn không chỉ là chiến tranh
Khi nhắc đến PTSD, người ta thường nghĩ tới các cựu binh trở về từ chiến trường, mang theo mình ác mộng và tiếng súng vọng lại trong đêm. Nhưng sang chấn không chỉ đến từ bom đạn. Nó có thể bắt nguồn từ tai nạn giao thông, bạo hành, lạm dụng, thiên tai, hoặc thậm chí là cái chết bất ngờ của người thân. Bất cứ điều gì khiến con người cảm thấy mất kiểm soát, bị đe dọa nghiêm trọng, hoặc chứng kiến điều quá sức chịu đựng đều có thể trở thành nguồn gốc của PTSD.
Điều thú vị – và đau lòng – là không phải ai trải qua sang chấn cũng sẽ bị rối loạn. Có người vượt qua được, có người thì không. Tâm lý con người vốn không có công thức chung.
Khi thời gian không giúp được gì
Một trong những đặc điểm kỳ lạ nhất của PTSD là cảm giác như quá khứ không chịu trôi qua. Những ký ức đáng sợ cứ sống lại – không chỉ trong tâm trí, mà bằng cả cơ thể. Tim đập nhanh, mồ hôi túa ra, run rẩy, nghẹt thở – tất cả như thể sự kiện đó đang xảy ra lần nữa, ngay lúc này. Đây không phải là “chỉ là nhớ lại” – đây là tái hiện. Não bộ, một cách nào đó, bị mắc kẹt trong thời điểm kinh hoàng đó.
Cơn ác mộng không chỉ đến vào ban đêm, mà len lỏi trong từng khoảnh khắc ban ngày. Người bị PTSD có thể tránh né mọi thứ liên quan đến sự kiện cũ – nơi chốn, con người, mùi hương, âm thanh – như một cách tự bảo vệ. Nhưng càng tránh, họ lại càng bị cô lập. Cái vòng luẩn quẩn đó dần dần siết chặt như một cái kén không lối ra.
Không phải yếu đuối, mà là tổn thương sâu sắc
Ở một số nền văn hóa, trong đó có cả Việt Nam, việc nói về sức khỏe tâm thần vẫn còn bị kỳ thị. Người bị PTSD có thể bị đánh giá là “yếu đuối”, “suy nghĩ nhiều quá”, “mềm yếu”. Nhưng PTSD không phải là lựa chọn. Nó không phải dấu hiệu của sự yếu đuối, mà là hậu quả tự nhiên của một vết thương tâm lý không được chữa lành đúng cách. Thậm chí, nhiều nghiên cứu còn cho thấy, người mắc PTSD thường là những người có khả năng cảm nhận sâu sắc, giàu lòng trắc ẩn – chính điều đó khiến họ bị tổn thương nặng nề hơn khi gặp bi kịch.
Chữa lành không nhanh, nhưng không phải là không thể
Tin tốt là PTSD không phải là bản án chung thân. Liệu pháp tâm lý (như liệu pháp tiếp xúc, EMDR, CBT) đã chứng minh được hiệu quả rõ rệt trong việc giúp người bệnh đối mặt với ký ức đau buồn một cách an toàn và từng bước lấy lại quyền kiểm soát. Thuốc cũng có thể hỗ trợ trong một số trường hợp.
Nhưng trên hết, là sự thấu hiểu. Không ai vượt qua PTSD một mình. Cần có sự đồng hành – của gia đình, bạn bè, và xã hội – trong hành trình chậm rãi và gian nan ấy.
Một kết thúc không dễ chịu – nhưng chân thật
Rối loạn sau sang chấn không lãng mạn như phim ảnh, cũng không dễ xử lý như một cơn cảm cúm. Nó là bóng ma của quá khứ bám riết lấy hiện tại, khiến tương lai trở nên mờ mịt. Nhưng cũng giống như vết thương thể chất, tâm hồn con người có khả năng tự chữa lành – nếu được chăm sóc đúng cách, và nếu được yêu thương đủ nhiều.
Điều quan trọng không phải là bạn từng bị tổn thương sâu sắc ra sao, mà là bạn đang làm gì để bước tiếp. Có thể từng bước rất nhỏ, rất chậm. Nhưng từng bước một, cũng là tiến về phía trước.
“Không ai rời khỏi chiến trường cuộc đời mà không có vết sẹo. Nhưng điều đó không khiến bạn kém giá trị. Ngược lại, chính những vết sẹo ấy là bằng chứng cho việc bạn đã sống – và đã chiến đấu.”
