Hãy thử tưởng tượng bạn đang ở giữa một quán cà phê đông đúc. Ánh đèn quá sáng. Những tiếng cười nói vang vọng từ mọi phía. Một chiếc thìa rơi xuống nền gạch phát ra âm thanh như tiếng chuông nhà thờ. Mùi cà phê hòa lẫn với mùi nước lau sàn. Chiếc áo len bạn đang mặc bỗng trở nên ngứa ngáy không chịu nổi.
Bạn không thể tập trung. Mọi giác quan đều như bị “tăng âm lượng” lên mức tối đa. Bạn không còn phân biệt được đâu là thứ cần chú ý, đâu là thứ có thể bỏ qua.
Đó là một lát cắt nhỏ của thế giới đối với người gặp rối loạn xử lý giác quan (Sensory Processing Disorder – SPD).
Rối loạn giác quan là gì?
Nói một cách đơn giản, đây là tình trạng não bộ xử lý sai lệch thông tin từ các giác quan, khiến người mắc rối loạn phản ứng một cách thái quá (hoặc ngược lại, quá ít) với âm thanh, hình ảnh, xúc giác, vị giác, mùi hương, chuyển động, và cả cảm giác bên trong cơ thể.
Một người bình thường sẽ dễ dàng bỏ qua tiếng quạt trần, ánh sáng đèn huỳnh quang hay tiếng bước chân trong hành lang. Nhưng với người có rối loạn giác quan, những điều đó có thể khiến họ choáng ngợp, căng thẳng, thậm chí hoảng loạn.
Rối loạn giác quan không phải là bệnh. Nó là một cách mà não bộ xử lý thế giới khác biệt — không đúng, không sai — chỉ là khác. Nhưng nếu không được hiểu và hỗ trợ đúng cách, sự khác biệt này có thể trở thành gánh nặng rất lớn.
Các dạng rối loạn giác quan thường gặp
Không phải ai bị SPD cũng giống nhau. Có người quá nhạy cảm (hypersensitive), có người thì lại thiếu nhạy cảm (hyposensitive). Có người chỉ bị với một số giác quan, người khác thì gặp rối loạn trên nhiều kênh cùng lúc.
Dưới đây là một số dạng phổ biến:
Quá nhạy cảm với âm thanh: Tiếng máy hút bụi, còi xe, tiếng gõ bàn phím đều gây khó chịu. Họ có thể bịt tai hoặc bỏ chạy khi nghe tiếng động lớn.
Quá nhạy cảm với ánh sáng hoặc hình ảnh: Ánh sáng đèn đường hoặc những họa tiết quá nhiều màu sắc có thể khiến họ chóng mặt, buồn nôn.
Phản ứng mạnh với tiếp xúc vật lý: Một cái chạm nhẹ vào vai cũng đủ khiến họ co rút người lại vì đau hoặc khó chịu. Một số trẻ em không chịu mặc quần áo có nhãn mác hoặc chất liệu nhất định.
Tìm kiếm cảm giác mạnh: Ngược lại, có người không cảm thấy đủ. Họ liên tục nhún nhảy, va đập, nhai mọi thứ, hay có xu hướng chạm vào mọi vật xung quanh.
Khó điều phối chuyển động: Một số người gặp khó khăn khi leo cầu thang, giữ thăng bằng, hoặc di chuyển trong không gian đông đúc.
Rối loạn giác quan thường đi kèm với điều gì?
SPD thường không đứng một mình. Nó thường thấy ở trẻ em mắc tự kỷ (ASD), rối loạn tăng động giảm chú ý (ADHD) hoặc các rối loạn phát triển khác. Tuy nhiên, người không thuộc bất kỳ chẩn đoán nào ở trên vẫn có thể mắc SPD riêng lẻ.
Điều quan trọng cần nhớ: SPD không phải do “khó chịu” hay “làm quá lên”. Đây là vấn đề thần kinh thật sự, không phải là sự yếu đuối về mặt cảm xúc hay thiếu kiên nhẫn.
Cuộc sống khi thế giới quá lớn
Một đứa trẻ bị rối loạn giác quan có thể phản ứng dữ dội với tiếng chuông trường. Tránh né giờ ăn vì không chịu nổi mùi vị hoặc cảm giác nhai. Không thể ngồi yên trong lớp vì mọi thứ đều gây xao nhãng.
Một người lớn có SPD có thể mệt mỏi vì phải giả vờ ổn trong những môi trường “bình thường”. Họ cần tai nghe chống ồn, đèn dịu, áo nặng (weighted blanket), và đôi khi là cả không gian riêng để phục hồi sau mỗi ngày “bị tấn công” bởi thế giới giác quan.
Cần làm gì khi bạn hoặc người thân mắc SPD?
Hiểu là bước đầu tiên. Không đánh giá. Không bắt ép. Không phán xét.
Sau đó, tìm kiếm sự hỗ trợ từ các chuyên gia: nhà trị liệu hoạt động (occupational therapist) có thể giúp tạo ra những chiến lược “điều chỉnh giác quan” phù hợp.
Hãy nhớ: điều chỉnh môi trường để phù hợp với người có rối loạn giác quan tốt hơn là bắt họ phải “chịu đựng” thế giới như chúng ta quen thuộc.
Kết
Rối loạn giác quan không phải là một vết thương rõ ràng. Không có máu, không có băng bó. Nhưng nó là một vết xước kéo dài bên trong. Một sự mệt mỏi âm ỉ vì luôn phải chiến đấu với những điều tưởng chừng là nhỏ nhặt.
Nếu bạn từng nhìn thấy một đứa trẻ bịt tai giữa siêu thị và hét lên vì tiếng loa quá lớn, đừng vội đánh giá. Có thể, não bộ của em bé đó chỉ đang cố gắng tồn tại trong một thế giới quá chói sáng, quá ồn ào, và quá nhiều cảm giác mà thôi.
