Ngân sách nhà nước (NSNN) không phải là một con số cố định bất biến. Nó là một bản kế hoạch tài chính mang tính định hướng, nhưng trong thực tế, nền kinh tế luôn vận động, và những biến động khó lường có thể khiến dự toán ngân sách ban đầu không còn phù hợp. Đây là lúc cần đến việc điều chỉnh dự toán ngân sách nhà nước – một cơ chế giúp chính phủ linh hoạt ứng phó với thay đổi mà vẫn đảm bảo kỷ luật tài khóa.
Tại sao cần điều chỉnh dự toán ngân sách?
Dự toán NSNN được xây dựng dựa trên các dự báo kinh tế, nhưng không ai có thể dự đoán chính xác mọi biến động xảy ra trong một năm tài khóa. Những yếu tố như suy thoái kinh tế, thiên tai, dịch bệnh, biến động giá dầu hay thay đổi chính sách tài khóa có thể làm nguồn thu sụt giảm hoặc nhu cầu chi tăng lên đột biến. Nếu không điều chỉnh kịp thời, ngân sách sẽ mất cân đối nghiêm trọng, ảnh hưởng đến các mục tiêu phát triển kinh tế – xã hội.
Ví dụ, khi đại dịch COVID-19 bùng phát, nhiều quốc gia, trong đó có Việt Nam, buộc phải điều chỉnh dự toán ngân sách để tăng chi cho y tế, an sinh xã hội và hỗ trợ doanh nghiệp, dù trước đó không ai lường trước được tình huống này.
Nguyên tắc điều chỉnh dự toán ngân sách
Việc điều chỉnh dự toán không thể tùy tiện mà phải tuân thủ những nguyên tắc chặt chẽ nhằm đảm bảo tính minh bạch, trách nhiệm và hiệu quả:
Chỉ điều chỉnh khi có lý do chính đáng: Việc điều chỉnh chỉ được thực hiện khi có những thay đổi quan trọng ảnh hưởng đến cân đối ngân sách, chẳng hạn như nguồn thu không đạt kế hoạch, nhu cầu chi cấp bách phát sinh hoặc chính sách mới được ban hành.
Tuân thủ các giới hạn về bội chi: Điều chỉnh không có nghĩa là chính phủ được phép tiêu tiền vô tội vạ. Quốc hội, Hội đồng nhân dân các cấp vẫn phải giám sát chặt chẽ để đảm bảo bội chi ngân sách không vượt quá mức trần cho phép.
Ưu tiên chi tiêu thiết yếu: Khi cần cắt giảm chi để đảm bảo cân đối, các khoản chi không cấp thiết như hội nghị, lễ hội thường bị hạn chế trước tiên, trong khi chi đầu tư phát triển, chi an sinh xã hội vẫn được ưu tiên duy trì.
Đảm bảo tính minh bạch và trách nhiệm giải trình: Điều chỉnh NSNN phải được công khai để người dân, doanh nghiệp và các tổ chức có thể giám sát, tránh tình trạng thất thoát, lãng phí hoặc điều chỉnh vì lợi ích nhóm.
Quy trình điều chỉnh dự toán ngân sách nhà nước
Việc điều chỉnh NSNN không đơn thuần là sửa đổi một vài con số trong bảng kế hoạch, mà là một quy trình phức tạp với nhiều bước:
Phát hiện nhu cầu điều chỉnh: Các bộ, ngành, địa phương hoặc cơ quan tài chính sẽ đánh giá tình hình thực tế, so sánh với dự toán ban đầu và xác định cần điều chỉnh thu, chi ở đâu.
Lập phương án điều chỉnh: Bộ Tài chính sẽ tổng hợp số liệu, đánh giá tác động của việc điều chỉnh và xây dựng phương án phù hợp.
Trình cấp có thẩm quyền phê duyệt: Đối với ngân sách trung ương, Chính phủ trình Quốc hội xem xét. Đối với ngân sách địa phương, UBND sẽ trình HĐND quyết định.
Tổ chức thực hiện: Sau khi được phê duyệt, các cơ quan liên quan sẽ thực hiện điều chỉnh theo đúng quy định.
Báo cáo và giám sát: Các cơ quan kiểm toán, thanh tra tài chính sẽ giám sát việc thực hiện để đảm bảo ngân sách được sử dụng đúng mục đích.
Thách thức khi điều chỉnh ngân sách
Điều chỉnh dự toán NSNN là cần thiết nhưng cũng đối mặt với không ít khó khăn:
Khả năng dự báo hạn chế: Nếu dự báo kinh tế không chính xác, việc điều chỉnh cũng có thể không đạt hiệu quả như mong muốn.
Áp lực thâm hụt ngân sách: Nếu tăng chi mà không có nguồn thu bù đắp hợp lý, bội chi ngân sách có thể tăng cao, gây áp lực lên nợ công.
Tính minh bạch và kiểm soát lãng phí: Việc điều chỉnh dễ bị lợi dụng nếu thiếu sự giám sát chặt chẽ, dẫn đến thất thoát ngân sách hoặc chi tiêu kém hiệu quả.
Kết luận
Điều chỉnh dự toán ngân sách nhà nước không phải là dấu hiệu của sự quản lý yếu kém, mà ngược lại, nó phản ánh sự linh hoạt và chủ động của chính phủ trong bối cảnh kinh tế luôn biến động. Một cơ chế điều chỉnh hiệu quả sẽ giúp đảm bảo nguồn lực tài chính được phân bổ hợp lý, phục vụ tốt nhất cho sự phát triển đất nước mà vẫn duy trì kỷ luật ngân sách. Tuy nhiên, để làm được điều đó, cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan nhà nước, sự giám sát minh bạch của xã hội và năng lực điều hành vững vàng từ các cấp chính quyền.
