Rối loạn phổ tự kỷ (ASD – Autism Spectrum Disorder) không phải là một trạng thái cố định hay một căn bệnh có thể “chữa khỏi”, mà là một phổ rộng với nhiều mức độ và biểu hiện khác nhau. Khi nói đến ASD, chúng ta không chỉ nói về một nhóm người có những đặc điểm giống nhau mà là một tập hợp những cá nhân với những trải nghiệm và thử thách khác nhau.
Trong hệ thống chẩn đoán DSM-5 (Cẩm nang Chẩn đoán và Thống kê Rối loạn Tâm thần, phiên bản thứ năm), ASD được chia thành ba mức độ dựa trên mức độ hỗ trợ cần thiết. Những mức độ này không chỉ phản ánh mức độ ảnh hưởng của ASD lên cuộc sống của một người mà còn cho thấy họ cần hỗ trợ như thế nào để phát triển một cách tốt nhất.
Mức độ 1: Cần hỗ trợ
Những người thuộc mức độ này thường có thể sống độc lập ở một mức độ nhất định nhưng vẫn gặp khó khăn trong giao tiếp xã hội và điều chỉnh hành vi. Họ có thể gặp vấn đề với việc hiểu các tín hiệu xã hội tinh tế, chẳng hạn như ngôn ngữ cơ thể hay giọng điệu của người khác. Giao tiếp hai chiều có thể trở nên khó khăn, và họ có thể cảm thấy khó khăn trong việc duy trì các mối quan hệ.
Ngoài ra, họ cũng có thể có những thói quen cứng nhắc hoặc những sở thích đặc biệt, nhưng những điều này không làm gián đoạn nghiêm trọng cuộc sống hàng ngày của họ. Một số người thuộc nhóm này có thể có thành tựu cao trong công việc và học tập, miễn là họ tìm được một môi trường phù hợp và có sự hỗ trợ cần thiết.
Ví dụ, một người thuộc mức độ 1 có thể là một lập trình viên xuất sắc nhưng lại gặp khó khăn trong các cuộc trò chuyện nhóm hoặc không hiểu được những lời nói ẩn ý. Họ có thể cần sự hướng dẫn để cải thiện kỹ năng xã hội, nhưng không nhất thiết cần sự giám sát liên tục trong cuộc sống hàng ngày.
Mức độ 2: Cần hỗ trợ đáng kể
Những người ở mức độ 2 gặp nhiều khó khăn hơn trong giao tiếp xã hội và kiểm soát hành vi so với mức độ 1. Họ có thể gặp trở ngại trong việc bắt đầu và duy trì các cuộc trò chuyện, thường chỉ thích giao tiếp theo những chủ đề mà họ quan tâm.
Sự cứng nhắc trong thói quen và những hành vi lặp đi lặp lại cũng rõ ràng hơn. Họ có thể cảm thấy cực kỳ khó chịu nếu lịch trình bị thay đổi hoặc nếu môi trường xung quanh không như mong đợi.
Những người ở mức độ này thường cần sự hỗ trợ thường xuyên, có thể là từ gia đình hoặc các chuyên gia. Họ có thể có khả năng tự lập trong một số lĩnh vực nhưng vẫn cần sự hướng dẫn hoặc điều chỉnh để thích nghi với xã hội.
Ví dụ, một người ở mức độ 2 có thể rất giỏi trong lĩnh vực toán học nhưng không thể duy trì một cuộc trò chuyện bình thường mà không cảm thấy lo lắng hoặc mất phương hướng. Họ có thể cần một môi trường làm việc được điều chỉnh để phù hợp với nhu cầu của họ, chẳng hạn như có không gian yên tĩnh và ít yêu cầu giao tiếp xã hội căng thẳng.
Mức độ 3: Cần hỗ trợ rất đáng kể
Mức độ 3 là mức độ nghiêm trọng nhất trong phổ tự kỷ, nơi những khó khăn trong giao tiếp xã hội và hành vi hạn chế đạt mức cao nhất. Những người thuộc nhóm này thường có thể có rất ít hoặc không có khả năng giao tiếp bằng lời nói. Khi họ có thể giao tiếp, cách giao tiếp của họ cũng có thể không linh hoạt hoặc chỉ giới hạn trong một số nhu cầu thiết yếu.
Hành vi cứng nhắc, lặp đi lặp lại và phản ứng cực đoan với sự thay đổi là những đặc điểm chính của mức độ này. Họ có thể có những cơn kích động mạnh mẽ nếu môi trường xung quanh không phù hợp, và có thể cần sự giám sát liên tục để đảm bảo an toàn cho bản thân và những người xung quanh.
Những người ở mức độ 3 thường cần sự hỗ trợ hàng ngày trong hầu hết các lĩnh vực của cuộc sống, từ sinh hoạt cá nhân đến tương tác xã hội. Họ có thể cần các phương pháp giao tiếp thay thế như hình ảnh hoặc thiết bị hỗ trợ để thể hiện nhu cầu của mình.
Ví dụ, một người thuộc mức độ 3 có thể gặp khó khăn lớn trong việc thực hiện các hoạt động đơn giản như mua sắm, tham gia vào các tình huống xã hội hoặc thậm chí chỉ là thay đổi địa điểm quen thuộc. Họ có thể có phản ứng mạnh mẽ với âm thanh lớn hoặc ánh sáng sáng, và điều này ảnh hưởng rất lớn đến khả năng sống độc lập.
Tự kỷ không phải là một đường thẳng, mà là một phổ
Một điều quan trọng cần hiểu là mức độ của rối loạn phổ tự kỷ không phải là những cái hộp cố định. Một người có thể có những đặc điểm của mức độ 2 trong một số khía cạnh nhưng lại giống mức độ 1 trong những khía cạnh khác. Ngoài ra, mức độ hỗ trợ mà một người cần có thể thay đổi theo thời gian tùy vào môi trường sống, sự can thiệp và phát triển cá nhân.
Một số người có thể bắt đầu ở mức độ 3 khi còn nhỏ nhưng dần tiến bộ và đạt mức độ 2 hoặc thậm chí mức độ 1 khi trưởng thành nếu họ nhận được sự hỗ trợ phù hợp. Ngược lại, một số người có thể gặp nhiều khó khăn hơn khi phải đối mặt với những thay đổi lớn trong cuộc sống, khiến họ cần nhiều hỗ trợ hơn trước.
Kết luận
Rối loạn phổ tự kỷ là một bức tranh rộng lớn với nhiều sắc thái khác nhau. Không có hai người tự kỷ nào giống hệt nhau, và không có một con đường nào phù hợp cho tất cả. Điều quan trọng nhất là hiểu rằng mỗi người tự kỷ đều có giá trị riêng và có thể đóng góp cho xã hội theo cách của họ.
Việc hiểu rõ các mức độ của ASD không chỉ giúp xã hội cung cấp sự hỗ trợ phù hợp mà còn giúp chúng ta nhìn nhận đúng về những người tự kỷ: không phải là những cá nhân “bị bệnh” cần “chữa trị”, mà là những con người có cách nhìn thế giới đặc biệt, với những khả năng và thử thách riêng.
