Bạn có bao giờ ngồi trước một bản đồ cũ kỹ, nhìn những con đường ngoằn ngoèo, những ngôi làng chưa từng nghe tên, và nhận ra rằng, bản đồ đó – dù chi tiết đến đâu – cũng chưa từng thực sự “trùng khớp” với cuộc đời bạn đang đi? Mỗi nếp gấp của địa hình, mỗi dòng sông, mỗi lằn đường đều là một sự ước lượng, một mô hình được tạo ra bởi con người để hiểu một thế giới vốn dĩ rộng lớn hơn rất nhiều. Thế giới thật không bao giờ vừa vặn hoàn hảo với bất cứ mô hình nào. Và từ đó, một chân lý hiện lên: tất cả mô hình đều sai, nhưng một số vẫn hữu dụng.
Câu nói này, nghe qua, dường như chứa đựng sự châm biếm. Nhưng nếu đặt mình trong góc nhìn của một nhà khoa học, một nhà tư tưởng hay một người quan sát cuộc đời, bạn sẽ thấy nó không hề châm biếm mà đầy uy lực. Nó là một nhắc nhở tinh tế về sự khiêm nhường, về sự nhận thức giới hạn của chúng ta, nhưng đồng thời cũng là minh chứng cho sức mạnh của tri thức khi được sử dụng đúng cách.
1. Mô hình – Những tấm kính nhìn thế giới
Con người từ ngàn xưa đã luôn muốn “nắm bắt” thế giới. Chúng ta vẽ bản đồ, lập sơ đồ, viết ra các công thức, thiết kế mô hình toán học, mô hình kinh tế, mô hình khí hậu… Mỗi mô hình là một tấm kính: nhìn qua đó, chúng ta thấy một phiên bản thế giới mà chúng ta có thể hiểu và kiểm soát. Nhưng bản thân tấm kính đó không phải là thế giới. Nó làm mờ đi những chi tiết, loại bỏ những nhiễu loạn, biến đổi sự sống động vô hạn của thực tại thành những đường thẳng, những số liệu, những quy luật khô khan.
George Box, một nhà thống kê lỗi lạc, từng nói: “All models are wrong, but some are useful.” Chỉ có một sự thật phũ phàng: mọi mô hình đều giản lược, đều sai, đều là bản nháp của thực tại. Nhưng nếu không có mô hình, con người sẽ bị lạc trong biển thông tin vô tận của cuộc sống. Mô hình giúp chúng ta hành động, dự đoán và ra quyết định, dù luôn phải trả giá bằng sự chệch hướng, bằng những sai sót tiềm ẩn.
Hãy tưởng tượng một mô hình khí hậu. Nó không bao giờ có thể dự đoán chính xác từng cơn mưa, từng cơn gió. Nhưng nó giúp chúng ta nhận ra xu hướng, nhận ra sự nóng lên toàn cầu, và cảnh báo cho hành tinh trước những thảm họa tiềm ẩn. Mô hình sai, nhưng vẫn hữu dụng.
2. Sự sai lệch không phải là thất bại
Điều đáng kinh ngạc là nhiều người khi nghe “mô hình sai” thường nghĩ đến thất bại, đến sự vô nghĩa. Nhưng thực tế, sai lệch là bản chất của mọi mô hình. Nó chính là điều làm cho mô hình trở nên sống động và linh hoạt.
Mỗi mô hình là một ước lượng, một câu trả lời tạm thời cho một câu hỏi vô tận: thế giới này vận hành như thế nào? Bạn có thể so sánh nó với việc nhìn vào bức tranh Impressionism của Monet. Những đường nét không chính xác đến từng chi tiết, nhưng hình ảnh tổng thể vẫn khiến trái tim rung động. Mô hình cũng vậy: nó không cần hoàn hảo, chỉ cần hữu dụng.
Thậm chí, sự sai lệch có thể là cơ hội để học hỏi. Một mô hình dự đoán sai cho thấy nơi nào chúng ta chưa hiểu rõ, nơi nào cần khám phá thêm. Sai lầm của mô hình là lời mời gọi tri thức, là ánh sáng dẫn đường cho nghiên cứu, là chất liệu cho sáng tạo.
3. Khi hữu dụng vượt qua sự hoàn hảo
Bạn có thể hỏi: “Nếu mô hình luôn sai, tại sao chúng ta vẫn tin dùng nó?” Câu trả lời nằm ở từ “hữu dụng”. Mô hình hữu dụng không phải mô hình hoàn hảo; nó là mô hình giúp ta đưa ra quyết định, giải thích hiện tượng, hoặc dự đoán tương lai đủ chính xác để hành động.
Trong kinh tế, mô hình cổ điển giả định con người là sinh vật lý trí, luôn tối đa hóa lợi ích. Rõ ràng, con người thực tế không bao giờ hoàn hảo như vậy. Nhưng mô hình đó vẫn hữu dụng: nó cung cấp một khung để hiểu các xu hướng lớn, để thiết kế chính sách, để điều hướng thị trường. Sai, nhưng hữu dụng.
Trong y học, một mô hình dự đoán dịch bệnh sẽ không bao giờ dự đoán chính xác từng ca bệnh. Nhưng nhờ mô hình đó, các chính phủ có thể chuẩn bị vaccine, tổ chức tuyến y tế, cứu sống hàng triệu người. Một lần nữa, sự hữu dụng vượt lên trên sự chính xác tuyệt đối.
4. Bài học cho tư duy và cuộc sống
Câu nói này không chỉ đúng với khoa học hay kinh tế; nó còn là một triết lý sống. Cuộc đời, giống như mọi mô hình, không hoàn hảo. Chúng ta không thể kiểm soát tất cả, không thể đoán trước mọi biến cố. Nhưng chúng ta vẫn có thể hành động một cách hữu dụng.
Hãy tưởng tượng một người sống bằng cách đợi mọi thứ hoàn hảo mới hành động. Người đó sẽ chẳng bao giờ bước chân ra khỏi cửa. Cuộc sống là một mô hình sai – luôn vượt ngoài dự đoán của chúng ta. Nhưng nếu biết nắm bắt những gì hữu dụng, ta sẽ sống trọn vẹn, sẽ học hỏi từ thất bại, sẽ điều chỉnh hướng đi và tạo ra giá trị.
Đây là thông điệp quan trọng: không cần phải hoàn hảo, chỉ cần hữu dụng. Không cần biết trước mọi thứ, chỉ cần sẵn sàng hành động với những gì có thể hiểu.
5. Sáng tạo trong giới hạn
Mọi mô hình đều giới hạn, và giới hạn đó lại là chất liệu để sáng tạo. Khi nhận ra rằng mô hình sai, con người được phép tưởng tượng, được phép thử nghiệm, được phép phá vỡ những ràng buộc cố hữu. Giới hạn tạo ra không gian để sáng tạo, để đổi mới, để khai phá điều chưa biết.
Một mô hình khí hậu có thể không hoàn hảo, nhưng nó thúc đẩy các nhà khoa học sáng tạo các công nghệ năng lượng sạch. Một mô hình kinh tế không thể dự đoán chính xác từng cú sốc, nhưng nó thôi thúc các nhà hoạch định chính sách đổi mới để giảm rủi ro. Sai lệch không phải là rào cản mà là chất liệu của tiến bộ.
6. Hành trình nhận thức
“Tất cả mô hình đều sai, nhưng một số vẫn hữu dụng” là một lời nhắc nhở sâu sắc về hành trình nhận thức của con người. Nó là sự khiêm nhường – nhận ra rằng tri thức của ta không hoàn hảo. Nó là sự can đảm – dám hành động dù không chắc chắn. Và nó là sự sáng tạo – biết tận dụng những mô hình sai nhưng hữu dụng để tạo ra thay đổi.
Nhìn xa hơn, câu nói này phản ánh bản chất của đời sống: không gì là tuyệt đối đúng, không gì là hoàn hảo, nhưng những gì chúng ta làm vẫn có thể mang lại giá trị, vẫn có thể cứu sống, vẫn có thể truyền cảm hứng. Mỗi mô hình, mỗi kế hoạch, mỗi lựa chọn – đều là một bước đi trong một thế giới đầy bất định.
7. Kết
Mỗi chúng ta đều đang sống với những “mô hình” của riêng mình: niềm tin, hiểu biết, kế hoạch, dự đoán, thậm chí là cảm xúc. Chúng không hoàn hảo, chúng sai lầm, chúng mơ hồ. Nhưng giữa vô số sai lầm ấy, có những mô hình hữu dụng, dẫn lối, soi sáng và định hình cuộc đời.
Hãy sống như một nhà khoa học – nhận ra giới hạn, đón nhận sai lầm, tận dụng hữu dụng. Hãy sống như một nghệ sĩ – sáng tạo trong khuôn khổ, tìm cái đẹp trong sự bất toàn. Và hãy sống như chính bạn – giữa một thế giới luôn sai, vẫn tìm ra những gì hữu ích để yêu thương, để học hỏi, và để tiếp tục đi tới.
Cuối cùng, bài học lớn nhất không phải là tìm kiếm sự hoàn hảo, mà là biết cách sống hữu dụng trong một thế giới sai lệch.
