Khi nhắc đến đa dạng sinh học, người ta thường nghĩ đến những khu rừng rậm rạp, những loài động vật kỳ lạ hay những hệ sinh thái tráng lệ dưới đáy đại dương. Nhưng ít ai để ý rằng, nền tảng của tất cả những điều đó không chỉ là số lượng loài, mà là sự đa dạng ở cấp độ nhỏ hơn – cấp độ gen. Đa dạng nguồn gen là yếu tố cốt lõi quyết định khả năng thích nghi, sinh tồn và tiến hóa của mọi sinh vật trên hành tinh này, kể cả con người.
Đa dạng nguồn gen là gì?
Hiểu một cách đơn giản, đa dạng nguồn gen là sự khác biệt về mặt di truyền giữa các cá thể trong cùng một loài hoặc giữa các loài khác nhau. Nếu con người ai cũng giống hệt nhau về mặt di truyền, chỉ cần một loại virus xuất hiện là có thể quét sạch cả nhân loại. Nhưng nhờ có sự đa dạng trong bộ gen, một số người có thể sở hữu khả năng kháng bệnh tốt hơn, giúp duy trì sự sống của giống loài.
Sự đa dạng di truyền cũng chính là lý do vì sao một số loài cây có thể chịu hạn tốt hơn, một số loài vi khuẩn phát triển khả năng kháng thuốc, hay tại sao loài bướm Peppered (Biston betularia) ở Anh lại chuyển từ màu sáng sang màu tối để thích nghi với môi trường bị ô nhiễm trong cuộc cách mạng công nghiệp.
Tại sao đa dạng nguồn gen lại quan trọng?
1. Giúp loài thích nghi với biến đổi môi trường
Thế giới tự nhiên luôn thay đổi. Nhiệt độ tăng cao, thiên tai, dịch bệnh – tất cả đều là những bài kiểm tra khắc nghiệt đối với sinh vật. Những loài có nguồn gen đa dạng có cơ hội sống sót cao hơn vì trong quần thể của chúng sẽ có những cá thể sở hữu đặc điểm giúp thích nghi với điều kiện mới. Ngược lại, những loài có tính đồng nhất về di truyền rất dễ bị diệt vong khi môi trường thay đổi quá nhanh.
2. Là “nguyên liệu thô” cho tiến hóa
Tiến hóa không phải là một quá trình thần kỳ tạo ra những đặc điểm hoàn hảo ngay lập tức. Nó hoạt động dựa trên những gì đã có sẵn trong nguồn gen. Nếu một loài có ít biến dị di truyền, sự tiến hóa của chúng sẽ chậm hơn và kém hiệu quả hơn, khiến chúng dễ bị tuyệt chủng trước những thay đổi khắc nghiệt của tự nhiên.
3. Ảnh hưởng trực tiếp đến nông nghiệp và an ninh lương thực
Nền nông nghiệp hiện đại đang ngày càng phụ thuộc vào một số ít giống cây trồng có năng suất cao. Tuy nhiên, điều này cũng khiến chúng trở nên dễ tổn thương trước sâu bệnh và dịch bệnh. Nếu một loại bệnh có thể tiêu diệt giống lúa hoặc ngô phổ biến nhất hiện nay, nó sẽ gây ra thảm họa lương thực toàn cầu. Việc bảo tồn và sử dụng các giống cây trồng hoang dã với nguồn gen đa dạng chính là cách để tạo ra những giống cây trồng bền vững hơn, chống chịu tốt hơn.
Mối đe dọa đối với đa dạng nguồn gen
Sự can thiệp của con người vào tự nhiên đang làm suy giảm nghiêm trọng đa dạng di truyền. Một số nguyên nhân chính bao gồm:
Phá hủy môi trường sống: Khi một loài bị đẩy đến bờ vực tuyệt chủng do mất nơi sinh sống, nguồn gen độc đáo của chúng cũng sẽ biến mất vĩnh viễn.
Canh tác đơn canh: Việc trồng một loại cây duy nhất trên diện tích lớn làm giảm sự đa dạng di truyền trong nông nghiệp.
Lai tạo quá mức trong chăn nuôi: Chỉ tập trung vào một số giống vật nuôi năng suất cao khiến nhiều giống địa phương biến mất.
Biến đổi khí hậu: Những thay đổi nhanh chóng trong môi trường có thể khiến nhiều loài không kịp thích nghi.
Chúng ta có thể làm gì để bảo vệ đa dạng nguồn gen?
Bảo tồn tự nhiên: Việc bảo vệ rừng, biển và các khu sinh thái tự nhiên không chỉ bảo vệ động thực vật mà còn bảo vệ nguồn gen quý giá.
Ngân hàng gen: Nhiều nước đã thành lập các ngân hàng hạt giống và ngân hàng tinh trùng, trứng để lưu giữ nguồn gen quan trọng cho tương lai. Hầm lưu trữ hạt giống Svalbard ở Na Uy là một ví dụ điển hình.
Phát triển nông nghiệp bền vững: Khuyến khích sử dụng nhiều giống cây trồng và vật nuôi khác nhau để duy trì đa dạng di truyền trong sản xuất thực phẩm.
Hạn chế xâm nhập của sinh vật ngoại lai: Một số loài ngoại lai có thể lấn át các loài bản địa, làm mất đi sự đa dạng gen của hệ sinh thái.
Lời kết
Đa dạng nguồn gen không chỉ là một khái niệm khoa học khô khan mà là yếu tố then chốt quyết định sự sống còn của mọi loài sinh vật. Nó là nền tảng của tiến hóa, là tấm khiên bảo vệ trước những thay đổi khắc nghiệt của môi trường và là chìa khóa để con người xây dựng một tương lai bền vững. Nếu không bảo vệ đa dạng nguồn gen ngay từ bây giờ, chúng ta có thể đang tự đóng cánh cửa sống còn của chính mình.
